هفت سال از روزگاری می‌گذرد که دریاچه بختگان در استان فارس شیره وجودش را از دست داد، هفت سال پیش در پی شروع خشکسالی در فارس و برداشت بی‌رویه آب توسط کشاورزان، تالاب بختگان رو به خشکی گذاشت، ابتدا کسی فکر نمی‌کرد که این خشکی جدی باشد اما هرچه بیشتر گذشت از باران خبری نشد تا اینکه یک روز مردم فلامینگوهایی را دیدند که در بستر نمکزار شده تالاب در حال تلف شدن بودند.
آن سالها مردم و محیط بانان ۴۰۰ جوجه فلامینگو را از بستر نمکی تالاب نجات دادند اما خیلی‌ها نیز شانسی برای زنده ماندن نداشتند و در میان نمکزارها دفن شدند با بال‌هایی که از نمک پوشیده شده بود.
هفت سال گذشت و امروز فلامینگوها دیگر به تالاب سر نمی‌زنند، آبی هم برای احیاء تالاب نمانده است. تالابی که خشک‌شده و اکنون از بستر آن فقط سطحی پوشیده از نمک باقی‌مانده است.
چند ماه پیش آخرین امید احیای تالاب یعنی رودخانه کر به‌عنوان بخشی از تأمین‌کننده آب تالاب نیز خشک شد تا برای همگان کوچک‌ترین روزنه امیدی باقی نماند.
حمزه ولوی مدیرکل محیط زیست استان فارس پیرامون وضعیت دریاچه بختگان در خصوص وضعیت تالاب اینگونه می‌گوید: متأسفانه این دریاچه وارد هفتمین سال خشکی شده و در این مدت حتی به میزان کمی آب وارد دریاچه نشده است. چند سال قبل از سوی وزارت نیرو ۱۶۰ تا ۷۰۰ میلیون مترمکعب بر اساس وضعیت بارش برای این دریاچه حقابه در نظرگرفته‌شده که متأسفانه طی این سالها هیچ حقابه‌ای به دریاچه اختصاص نیافته است.
وی می‌گوید: اختصاص حقابه ۲۰ میلیون مترمکعبی دردی از بختگان دوا نمی‌کند و یادآور می‌شود: بر اساس قانونی که وجود دارد هر سازه آبی که ایجاد می‌شود باید ۱۵ درصد بهره‌برداری به جریان پایداری رودخانه اختصاص یابد در صورتیکه برای رودخانه کر که آب آن به سمت بختگان جاری می‌شود این میزان در نظر گرفته نشده است.
عملاً برای تخصیص حقابه بختگان هیچ اقدامی صورت نگرفته است
مدیرکل محیط زیست فارس به منابع تأمین‌کننده آب بختگان نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: با توجه به این موضوع باید اعلام کرد که رودخانه کُر طی این سال‌هابه‌جز در فصول بارش که میزان کمی آب داشته به‌طور کامل خشک بوده است. براساس مصوبه تیرماه هیئت دولت، باید بعد از آب شرب حقابه دریاچه تأمین شود که این امر می‌تواند در احیاء آن مؤثر باشد. عملاً برای تخصیص حقابه بختگان هیچ اقدامی صورت نگرفته ضمن اینکه محیط زیست استان برای گرفتن حقابه بختگان در سال جاری به‌هیچ‌عنوان کوتاه نمی‌آید زیرا خشک شدن دریاچه خسارت‌های زیادی را برجای گذاشته است.
«عزمی برای احیای دریاچه‌های فارس به‌ویژه بختگان وجود ندارد» این را مدیرکل محیط زیست فارس می‌گوید و یادآور می‌شود که در سال جاری باید به هر شکلی که شده مصوبه دولت برای تأمین حقابه دریاچه‌ها به‌ویژه بختگان اجرایی شود.
مدیرکل محیط زیست فارس همچنین به چاه‌های غیرمجاز اطراف تالاب هم اشاره می‌کند و می‌گوید: در این مدت اقدامات زیادی صورت گرفته که به‌عنوان نمونه می‌توان به نصب کنتورهای هوشمند و مسدود کردن چاه‌های غیرمجاز اشاره کرد اما این اقدامات به‌تنهایی دردی از بختگان دوا نمی‌کند.
در این رهگذر اما محققان نیز اعتقاد دارند که باید درعین‌حالی که برداشت آب اطراف تالاب مدیریت می‌شود، شرایط برای بازگشت آب به بختگان نیز فراهم شود.
۳ میلیارد مترمکعب آب از اطراف دریاچه برداشت می‌شود
دراین‌باره یک محقق و استاد دانشگاه شیراز می‌گوید: در حال حاضر بارندگی بر روی دریاچه بختگان و طشک در طول سال حدود ۲۵۰میلی‌متر است اما این دریاچه سالیانه به‌طور متوسط یک میلیارد و ۲۰۰مترمکعب آب تبخیر می‌کند.
عزت‌الله رئیسی با اشاره به اینکه تبخیر آب در این منطقه برای مزارع و انجیرستان‌ها استفاده می‌شد، می‌گوید: به‌طور میانگین سه میلیارد و ۳۰۰ میلیون مترمکعب آب از اطراف دریاچه برداشت می‌شود که از این میزان ۷۰۰ میلیون مترمکعب مربوط به سد درودزن، ۲۰۰ میلیون مترمکعب هم مربوط به سد سیوند و ملاصدراست.
وی بر این باور است که طی ۱۰۰ سال گذشته بدترین خشکسالی را از سال ۸۶ در استان داشته‌ایم.
پدر هیدرولوژی آب‌های زیرزمینی در ایران می‌گوید: حجم ذخیره هیدرولیکی در تمام طول تاریخ فقط یک‌بار تشکیل می‌شود و در صورتیکه از آن استفاده شود دیگر توسط بارندگی جبران نمی‌شودازاین‌رو باید گفت در ۵۰ سال گذشته اضافه برداشت در اطراف بختگان از حجم هیدرولیکی بوده به همین دلیل در سالهای خشکسالی با بحران آب روبه‌رو هستیم. در حال حاضر بارندگی این منطقه به ۲۰۰میلی‌متر هم نمی‌رسد ومتأسفانه برداشت آب از اطراف دریاچه به حدی زیاد است که به‌هیچ‌عنوان با بارندگی‌ها سنخیتی ندارد.
پروفسور رئیسی تنها راه نجات بختگان را کاهش مصرف آب در حوزه آبگیر دریاچه عنوان می‌کندو می‌گوید: اگر چاه‌های غیرمجاز مسدود شود و میزان برداشت از چاه‌ها۲۰ درصد کاهش یاید به‌طور متوسط می‌توان ۷۰۰ میلیون مترمکعب آب وارد دریاچه کرد. کاهش ۲۰ درصد برداشت آب معادل کاهش تولید محصول نیست، در این راستا کشاورز تلاش می‌کندروش‌های دیگری را به کار گرفته تا تولید محصول خود را افزایش دهد.
لزوم نصب کنتور هوشمند
دبیر قطب زمین‌شناسی زیست‌محیطی ایران می‌گوید: با نصب کنتور هوشمند علاوه بر کاهش برداشت می‌توان میزان مصرف را نیز کنترل کرد ازاین‌رو ضروری است کنتورها در اختیار کشاورزان قرارگرفته و هرچه سریع‌تر قانون حفاظت از کنتور تصویب شود.
سد درودزن برای تأمین آب ۴۰ تا ۴۳ هزار هکتار اراضی سطح زیر کشت پیش‌بینی‌شده بود و در حال حاضر سطح زیر کشت بیش از ۱۳۰ هزار هکتار است وی گفت: سد ملاصدرا با آب قابل تنظیم ۳۲۰ میلیون مترمکعب طراحی‌شده که هدف اصلی سد، تأمین برق بوده ازاین‌رو باید اجازه کشت هرگونه محصول آب‌بر با استفاده از سد ملاصدرا داده نشود و در سالهای خشکسالی درصد کشت به‌طورقابل ملاحظه‌ای کاهش یابد. سد سیوند با هدف جلوگیری از سیلاب‌ها طراحی‌شده ازاین‌رو باید فقط بخش محدودی از آن برای شرب و صنعت اختصاص داده شود و برای مصرف کشاورزی استفاده نشود.
پروفسور رئیسی با یادآوری اینکه در سالهای خشکسالی درصد زیر کشت منابع آب سطحی (چشمه، رودخانه و سد) با توجه به‌شدت خشکسالی کاهش می‌یابد، اعلام کرد که کاهش سطح زیر کشت یا کاهش حقابه آب‌های سطحی و زیرزمینی در سالهای خشکسالی روشی کاملاً علمی است و در کشورهای پیشرفته کاملاً مورد استفاده قرار می‌گیرد در ایران نیز باید از این روش استفاده شود و مردم را برای استفاده از این روش آماده کرد.
عمق فاجعه
یک کارشناس حوزه محیط زیست فارس نیز اعتقاد دارد تا زمانی که روند کشاورزی در این استان توسعه پیدا نکرده و چاه‌های غیر مجاز اطراف بختگان ایجاد نشده بود حجم زیادی از سیلاب وارد بختگان می‌شد و این امر از خشک شدن دریاچه جلوگیری می‌کرد.
علمدار علمداری که پیش‌ازاین مدیر پروژه احیاء تالاب‌های استان فارس بوده است، با بیان اینکه ورود قابل‌توجهی آب به بختگان میزان تبخیر را جبران می‌کرد به خبرنگار مهر می‌گوید: در گذشته زهکشی تالاب‌های اقماری مانند کمجان، کافتر، شول، بندامیر و… به سمت دریاچه بختگان سرازیر می‌شد اما در سالهای اخیر این تالاب‌ها زهکشی و تبدیل به اراضی شدند به همین دلیل بختگان پشتوانه آبی خود را از دست داد، سددرودزن برای تأمین آب ۴۰ تا ۴۳ هزار هکتار اراضی سطح زیر کشت پیش‌بینی‌شده بود و در حال حاضر سطح زیر کشت بیش از ۱۳۰ هزار هکتار است که با این رقم می‌توان به عمق فاجعه پی برد.
این کارشناس حوزه محیط زیست اعلام می‌کند که باید بین میزان آب و برداشت‌ها تعادل ایجاد شود و می‌گوید: اگر این تعادل برقرار و حقابه تخصیص یابد می‌توان برای احیای بختگان گام‌هایی برداشت، این دریاچه در زمان پرآبی حدود ۱۵۰ هزار هکتار وسعت داشت و بیش از ۱۶۰ گونه پرنده مهاجر و بومی در آن زندگی می‌کردند، با خشک شدن این دریاچه انجیرستان‌ها استهبان که بیش از هزاران سال قدمت داشتند از بین رفت.
اراضی روستائیان اطراف دریاچه نیز دچار شوری شده و علمداری می گوید: وجود ریزگردها و پراکنش آن در منطقه باعث شد که اراضی کشاورزی مردم شور شود و این امر نیز مشکلاتی برای مردم به وجود آورد.
علمداری می‌گوید: در واقع کویر سیرجان در ۳۰ کیلومتری شهرستان نی‌ریز که دریاچه در آن واقع‌شده، قرار دارد، در گذشته مناطق اطراف بختگان شرجی بود اما در حال حاضر به دلیل خشکی دریاچه آب‌وهوای منطقه خشک‌شده، با خشک شدن این دریاچه نشانه‌های ورود کویر و اقلیم کویر به استان نمایان شده و زنگ خطر به صدا درآمده ازاین‌رو ضروری است که نسبت به احیای دریاچه اقدام شود.
از زمانی که تالاب خشک‌شده شرایط برای اتصال کویر به داخل استان و پیشروی اقلیم کویری به فارس فراهم‌شده و هم‌اکنون نشانه‌هایی از این موضوع نیز دیده می‌شود. دریاچه به یک دشت نمک تبدیل‌شده و تمام شرایط برای ایجاد طوفان نمکی در منطقه وجود دارد ضمن اینکه در زمان پرآبی دریاچه بختگان به‌عنوان سپر حفاظتی مانع ورود اقلیم کویری به منطقه و استان فارس می‌شود اما در حال حاضر با خشک شدن دریاچه شرایط تغییر کرده است.
۱۰۰۰ حلقه چاه پر شد
یکی از سازمان‌هایی که در خصوص تأمین و تخصیص آب به دریاچه مسئولیت دارد آب منطقه‌ای فارس است که مدیرعامل این شرکت اعلام می‌کند: سد درودزن به‌عنوان سد بالادستی بختگان طی مدت اخیر آبی نداشته که بتوانند حقابه تالاب را به دریاچه اختصاص دهند.
سد درودزن از سال ۱۳۵۱ آبگیری شده و با توجه به اینکه دریاچه بختگان تا سالهای بعد و در اواخر ۸۰ دچار مشکل شده نمی‌توان مشکلات دریاچه بختگان و عدم بارش‌های مناسب در جنوب کشور را به آبگیری سد درودزن نسبت داد مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای فارس در خصوص دریاچه بختگان اینگونه می‌گوید: سد درودزن از سال ۱۳۵۱ آبگیری شده و با توجه به اینکه دریاچه بختگان تا سالهای بعد و در اواخر ۸۰ دچار مشکل شده نمی‌توان مشکلات دریاچه بختگان و عدم بارش‌های مناسب در جنوب کشور را به آبگیری سد درودزن نسبت داد. با توجه به اینکه استان فارس از دیرباز قطب کشاورزی کشور بوده به همین دلیل ازلحاظ تعداد منابع آبی (شامل چاه، چشمه و قنات) مقام اول را در کشور دارد.
حمیدرضا دهقانی البته به اقدامات مقابله‌ای آب منطقه‌ای در راستای پر کردن چاه‌های غیرمجاز اطراف بختگان نیز اشاره کرده و ادامه می‌دهد: حدود یک هزار و ۴۰۰ حلقه چاه مجاز و نزدیک به ۶۰۰ حلقه چاه غیرمجاز در حوزه بختگان وجود دارد. برداشت‌های غیرمجاز به دو صورت توسط متخلفان آبی صورت می‌گیرد.
به گفته این مسئول در سال ۹۳ تعداد یک هزار و ۶۴ حلقه و سال ۹۴ تاکنون نزدیک به هزار حلقه چاه غیرمجاز پر و مسلوب المنفعه شده و با توجه به اهمیت تالاب‌هایی که در سطح استان خشک‌شده ازجمله تالاب بختگان، تمرکز فعالیت در پرکردن چاه‌های غیرمجاز در شهرستان نی‌ریز، استهبان، خرامه و ارسنجان است.
تجهیز ۱۰ هزار حلقه چاه به کنتور هوشمند
دهقانی یکی دیگر از راه‌های برداشت را برداشت‌های غیرمجاز از چاه‌های پروانه دار عنوان می‌کند و می‌گوید: این شرکت از سال ۸۹ و به‌صورت خیلی جدی‌تر از سال گذشته اقدام به نصب تجهیزات اندازه‌گیری و کنتور هوشمند آب و برق بر روی چاه‌های پروانه دار استان کرده که حدود ۱۰ هزار حلقه چاه مجهز به کنتورهای هوشمند آب و برق به‌منظور تحویل حجمی آب به کشاورزان است و برداشت‌های غیرمجاز از چاه‌های پروانه دار کنترل‌شده و آب تحویلی به کشاورزان مدیریت می‌شود.
وی یادآور می شود: در حال حاضر برنامه مصارف سد درودزن و رهاسازی آب از این سد در کمیته‌ای به ریاست استاندار یا معاون استاندار تعیین می‌شود و شرکت آب منطقه‌ای مسئول تعیین و اولویت‌بندی حقابه‌ها نیست.
دهقانی با یادآوری اینکه درسال آبی گذشته مقرر شد که در صورت آبگیری سد درودزن به میزان ۳۵۰ میلیون مترمکعب، ۱۰ درصد آن یعنی ۳۵ میلیون مترمکعب برای حقآبه دریاچه رهاسازی شود ادامه می‌دهد: متأسفانه به علت عدم بارش مناسب تنها یک‌سوم آبگیری موردنظر در این سد به وقوع پیوست.
مدیرعامل شرکت آب منطقه ای فارس البته تاکید می‌کند که مدتی پیش حدود ۲۰ میلیون مترمکعب از سد درودزن به سمت دریاچه رهاسازی شد اما به دلیل بعد مسافت کشاورزان بخش اعظمی از آب را در میانه راه برداشت کردند و عملاً تأثیری در احیای دریاچه نداشته است.
دهقانی معتقد است که رهاسازی کمتراز ۲۰ میلیون مترمکعب به علت فاصله زیاد بین سد و دریاچه، تأثیری بر دریاچه نداشته و آب به دریاچه نخواهد رسید.
وی یادآور می‌شود: در حال حاضر میزان آب قابل‌استفاده سد درودزن صفر است بنابراین نمی‌توان در این خصوص برنامه‌ای داشت اما در صورت وقوع بارش‌های مناسب و آبگیری قابل‌قبول به میزان ۱۰ درصد آب قابل رهاسازی به حقآبه زیست‌محیطی و دریاچه تخصیص داده خواهد شد.
دوستداران محیط زیست، فلامینگوهای تالاب را درحالی‌که بال‌هایشان پر از نمک بود و قدرت پرواز نداشتند و در همان حال در میان نمک‌زارهای بختگان تلف شدند، فراموش نکرده و نمی‌کنند. این روزها هم فرقی با هفت سال پیش ندارد حالا تالاب «آب» ندارد، «فلامینگو» هم ندارد.
منبع: با تشکر از خبرگزاری مهر
